CeSAM opent deuren naar nieuwe antibiotica

Description

CeSAM opent deuren naar nieuwe antibiotica  De ambitie van het nieuwe centrum is om de grenzen tussen vakgebieden en organisaties te doorbreken en zo de ontwikkeling van nieuwe antibiotica efficiënter te maken, benadrukken hoogleraar Moleculaire Genetica Oscar Kuipers aan de Faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen en Alex Friedrich, hoogleraar en hoofd van de afdeling Medische Micro- biologie en Infectiepreventie van de Faculteit Geneeskunde/UMCG. Vliegende start ‘Veel expertise is nu verdeeld over verschillende groepen en twee faculteiten. Dat moet samen komen’, zegt Friedrich. ‘En niet alleen in het onderzoek’, vult Kuipers aan. ‘We moeten via onderwijs jonge wetenschappers opleiden die het hele veld overzien.’ Wat dat betreft kent CeSAM een vliegende start, want zowel de RUG als het UMCG ontvingen in april Europese subsidies waarmee zij elk zeventien promovendi kunnen aanstellen op onderzoek naar antibioticaresi- stentie en resistentiepreventie. Dat onderzoek is hard nodig. Decennialang hoefden we ons nauwelijks zorgen te maken over infecties. Als die door een bacterie werd veroor- zaakt, was een antibioticumkuurtje afdoende. En bij zware operaties voorkwamen antibiotica complicerende infecties. Maar bacteriën bleken zich aan te passen en er duiken steeds vaker stammen op die niet of nauwelijks nog reageren op de huidige geneesmiddelen. ‘Een belangrijk probleem is dat er al jaren geen nieuwe middelen meer op de markt komen’, legt Kuipers uit. Dat probleem stond centraal op een symposium onder auspiciën van de KNAW, dat de RUG begin mei organiseerde. Ook daar kwam het hele palet van verspreiding van resistente bacteriën, de ontwikkeling van nieuwe antibiotica tot aan nieuwe diagnostiek- en behandelmethoden en de preventie aan bod. Het is niet toevallig dat de KNAW dit symposium in Groningen hield: ‘Waar de meeste universiteiten twee of drie groepen hebben die aan de hele ontwikkelingsketen van nieuwe antibiotica werken, zijn dat er bij ons al snel zo’n twintig’, vertelt Kuipers. Zelf maakt hij met behulp van biotechnologie varianten van kleine bacteriedodende eiwitten, de lantibiotica. ‘Maar ik kan ook naar een collega van organische chemie gaan, die via chemische modificatie weer extra varianten produceert.’ Ook zijn er binnen de RUG groepen die veelbelovende nieuwe farma- ceutische verbindingen kunnen testen. Lege pijplijn ‘Er was een tijd dat wetenschappers een mooi molecuul maakten, netjes beschreven hoe het actief was tegen bacteriën en dan weer een ander molecuul gingen maken’, vertelt Kuipers. ‘Maar dat lost het probleem niet op. Je moet veel voorwerk doen om de farmaceutische industrie te interesseren er mee verder te gaan.’ En dat is nodig om de lege pijplijn te vullen met kandidaat-antibiotica. Samen kunnen RUG en UMCG nieuwe, veelbelovende antibiotica een heel eind ontwikkelen. De samenwerking levert ook inspiratie op. Friedrich: ‘Uit de kliniek komen vragen die de meer fundamenteel gerichte groepen dan kunnen oppakken.’ Zo doen ziekenhuizen hun best om te voorkomen dat resistente bacteriën zich verspreiden. ‘Een patiënt kan zo’n bacterie bijvoorbeeld oplopen tijdens een ziekenhuisopname in een ander land. Dan wil je niet dat hij het Nederlandse ziekenhuis besmet.’ Om dat te voorkomen is het nodig real-time en accuraat te kunnen vaststellen welke bacterie voor de problemen zorgt. ‘Dat soort diagnostische tests moet ontwikkeld worden.’ Daarnaast zijn bijvoorbeeld nieuwe ontsmettingsmiddelen nodig, want: ‘De huidige middelen belasten het milieu nogal.’ En uiteindelijk wil Friedrich naar een individuele aanpak van de patiënt. ‘Door de behandeling goed af te stemmen op het soort bacterie en infectie kun je die effectiever bestrijden. En daarmee verklein je de kans op het ontstaan van resistentie.’ Die treedt immers doorgaans op wanneer de behandeling onvoldoende is om de boosdoener helemaal uit te schakelen. Hét expertisecentrum Nieuwe technieken om de geneesmiddelen op de juiste plaats te krijgen zijn ook belangrijk. Tijdens het symposium van begin mei presenteerde hoogleraar organische chemie Ben Feringa bijvoor- beeld geneesmiddelen die met behulp van licht ‘aan’ te zetten waren. Zo kun je ze precies op de plek van de infectie activeren, waardoor ze elders in het lichaam geen problemen opleveren. Wat moet CeSAM concreet gaan opleveren in de komende jaren? Friedrich hoopt allereerst op een betere integratie van het vele onder- zoek dat al in Groningen plaatsvindt. ‘Groningen moet hét expertise- centrum worden. Het zou mooi zijn wanneer patiënten met lastige infecties zien dat Groningen de plaats is waar je behandeld wilt worden.’ Hij benadrukt dat ook de kennis van buiten de universiteit benut moet worden. Het UMCG werkt al jaren samen met zieken- huizen en bedrijven in het Noorden en over de grens in Duitsland om een gezamenlijk beleid te ontwikkelen dat het ontstaan van antibio- ticaresistentie tegengaat. ‘Die kennis moeten we ook terugkoppelen.’ Verder hoopt Friedrich dat er een nieuwe generatie artsen en onder- zoekers komt die vanzelfsprekend over de muurtjes tussen facul- teiten en afdelingen heen kijkt. ‘Jonge mensen, die niet meer in gescheiden werelden denken.’ ‘Made in Groningen’ Ook Kuipers streeft ernaar Groningen op de kaart te zetten als het kenniscentrum voor antibiotica. ‘Verder moeten we betere contacten krijgen met de farmaceutische industrie, om nieuwe middelen echt op de markt te krijgen. Mijn droom is dat we over een jaar of tien een nieuw antibioticum hebben, made in Groningen.’ Voorlopig heeft CeSAM de wind in de rug. Er komen nieuwe promo- vendi, er is geld voor postdoc-onderzoekers en er zijn veel gevestigde onderzoekers betrokken. De laatsten zijn druk bezig met het binnen- halen van extra fondsen. Groningen sluit aan bij enkele nieuwe landelijke en Europese initiatieven die mede ontstaan door stimule- ring vanuit de overheid. Tijdens het Nederlands voorzitterschap van de EU was ‘antibioticaresistentie’ een van de speerpunten. En nog tijdens het interview krijgt de samenwerking een extra boost: Een van de promovendi van Kuipers zal die middag zijn proefschrift verdedigen en Friedrich kijkt geïnteresseerd naar het boekje. ‘Jammer dat ik er niet bij kan zijn, mijn agenda is helaas al vol gepland.’ ‘Stom, ik heb er helemaal niet aan gedacht je uit te nodigen’, reageert Kuipers. ‘Een volgende keer vraag ik je om te opponeren.’ Er is weer een muurtje geslecht.  Oscar Kuipers is sinds 1999 hoogleraar Moleculaire Genetica van prokaryoten aan de RUG. Hij werkte eerder bij NIZO Food Research in Ede, onder meer aan antibacteriële eiwitten die voedingsmiddelen beschermen tegen micro-organismen. Hieruit ontstond later zijn onderzoekslijn naar lantibiotica. Het werk van Kuipers loopt van puur fundamenteel tot toepassingsgericht. Zijn naam staat inmiddels bij 19 patenten. Alex Friedrich is sinds 2011 bij de RUG hoogleraar Medische Microbiologie aan de Faculteit Geneeskunde en hoofd van de afdeling Medische Microbiologie en Infectiepreventie van het UMCG. Hij is opgeleid als arts en specialiseerde zich tot arts-microbioloog. Voor hij naar Groningen kwam was hij Chef de Clinique bij het Universiteitsziekenhuis in Münster.