Het sociale klimaat in de residentiële jeugdzorg: Een systematische review naar voorspellers en behandeluitkomsten

Residentiële jeugdzorg (RJZ) richt zich op zorg en behandeling van jongeren met gedrags- en emotionele problemen. Deze zorg kan zowel vrijwillig als gedwongen zijn. Effectonderzoek in de RJZ laat op korte termijn kleine tot middelmatige effecten zien op verbetering in gedrags- en emotionele problemen, en op minder recidiverende jongeren. Langetermijneffecten zijn echter minder overtuigend. Er is veel minder duidelijk over hoe de RJZ de gewenste effecten behaald (het “black-box” probleem). Om meer duurzame behandelresultaten te behalen is het noodzakelijk om te focussen op hoe resultaten worden behaald in plaats van wat er wordt behaald. Een mogelijke factor die meer inzicht kan verschaffen in hoe doelen worden behaald is het sociale klimaat in de instelling.
Een positief sociaal klimaat kan worden omschreven als een omgeving met hoge niveaus van ondersteuning, autonomie, structuur en een focus op positief gedrag. Een negatief sociaal klimaat wordt gekenmerkt door lage niveaus van ondersteuning en autonomie, een slechte relatie tussen jongeren en groepsleider en hogere niveaus van repressie, onduidelijkheid en agressie. Verschillende studies hebben aangetoond dat het sociale klimaat een belangrijke factor is voor het welzijn van jongeren in verschillende typen jeugd(gezonheids)zorg, waaronder jeugdzorg(plus), psychiatrische klinieken en woongroepen. Studies in de jeugdzorg hebben bijvoorbeeld aangetoond dat er negatieve verbanden bestaan tussen ondersteuning en autonomie en wegloopgedrag alsmede met gedragsproblemen. In jeugdzorgplus instellingen werd gevonden dat een positief sociaal klimaat positief geassocieerd is met behandelmotivatie en actieve coping strategieën.
Er zijn momenteel vele definities van sociaal klimaat en instrumenten in omloop waardoor het lastig is om resultaten te vergelijken. Het is ook nog niet goed bekend welke factoren bijdragen aan de vorming van het sociale klimaat en welke aspecten van het sociale klimaat positief of negatief bijdragen aan uitkomsten in de RJZ. Het doel van het huidige onderzoek is daarom om met behulp van systematisch literatuuronderzoek (1) voorspellers voor een positief en negatief sociaal klimaat te identificeren en (2) te identificeren welke aspecten van het sociaal klimaat positieve of negatieve uitkomsten in de RJZ voorspellen.
Er zijn zes literatuurdatabases geraadpleegd met een collectie van zoektermen die zich hebben gericht op de cliënt/medewerker, type instelling en het sociale klimaat. Na een zorgvuldig selectieproces werden uiteindelijk 38 studies geïncludeerd. Vier studies richten zich op determinanten voor een positief en negatief sociaal klimaat en 34 studies focussen op het verband tussen het sociale klimaat en uitkomsten. Vervolgens zijn er gestandaardiseerde effectmaten berekend om een duidelijker beeld te krijgen van de sterkte van de gevonden verbanden.
De voorlopige resultaten op het gebied van determinanten tonen aan dat er middelmatige tot grote effecten bestaan voor de constructen autonomie, ondersteuning, duidelijkheid, betrokkenheid, en spontaniteit. Een focus op positief gedrag van de jongeren, continue training en supervisie van groepsleiders, kleinere instelling, consistent gedrag van groepsleiders, en een sociale match tussen groepsleiders en jongeren dragen bij aan de effecten van de bovenstaande sociaal klimaat constructen. In de lezing gaan we verder in op de resultaten van de behandeluitkomsten en bespreken we implicaties voor vervolgonderzoek.