Can political concepts travel? How Asian and African intellectuals reacted to the West

Ideeën als democratie, natiestaat, burger, mensenrechten zijn ‘westers’ en worden aan de rest van de wereld opgedrongen, dat is een veel gehoord verwijt. Gegeven de opkomst van de BRICS landen, en dus het einde van de westerse hegemonie, lijkt de oplossing van dit probleem simpel: formuleer je eigen ‘niet-westerse’ ideeën over dit soort onderwerpen op grond van je eigen culturele traditie. Deze oplossing blijkt echter niet zo simpel om allerlei redenen. Bijvoorbeeld levert de bestudering van klassieke Indische of Chinese teksten niet zonder meer heldere alternatieven (en leveren bijvoorbeeld de Islamitische of Afrikaanse verklaringen van de rechten van de mens niet spectaculaire vernieuwingen op). Maar belangrijker: zodra je zgn. culturele tradities nader gaat bestuderen blijken ze uiteen te vallen in een grote verscheidenheid van oriëntaties. Ze blijken – net als die ‘westerse’ traditie overigens – helemaal geen kern, eenheid of gedeelde basis te hebben.
Met het denken in grote culturele tradities (laat staan met die tegenstelling ‘West’ vs de Rest’) delen we het intellectuele speelveld op een heel ongelukkige manier in. We kunnen ons beter op culturele innovatieprocessen richten dan on ‘culturen’. Elke traditie moet zich steeds weer aanpassen en zichzelf her-uitvinden bij grote maatschappelijke verandering. Zo een verandering is het ontstaan van de industiële maatschappij, de moderne staat en bijvoorbeeld urbane samenlevingen. Voor niet-westerse samenlevingen kwam daar nog bij de dreigende – en meestal feitelijke – kolonisering door Europese machten. Dat leverde een geweldige uitdaging op voor intellectuelen in landen over de hele wereld, vooral tegen het eind van de 19e eeuw. Eeuwen oude systemen, zoals de Chinese Qing en de Koreaanse Choson dynastie, het Japanse Shogunaat, maar ook het machtige Ashantirijk in West Afrika en het Ottomaanse rijk stonden voor de uitdaging zichzelf geheel nieuw uit te vinden. In een enkel geval, zoals van Japan, lukte zo een interne maatschappelijke en culturele revolutie. Het was een intellectueel zeer spannende tijd waarbij de confrontatie tussen eigen tradities en ‘westerse’ ideeën op allerlei manieren werd aangegaan door zeer creatieve – vandaag goeddeels vergeten – intellectuelen. Het loont om hun pogingen tot interne culturele vernieuwing te analyseren om zo de discussies over politieke idealen en cultureel verschil op interessantere wijze te kunnen voeren dan nu veelal gebeurt. De presentatie zal het vernieuwende gebruik van het begrip ‘burger’ (guomin) door de Chinese intellectueel Liang Qichao en het begrip ‘natie’ door Casely Hayford uit Goudkust bespreken.