Historische landschapsecologie van Noordoost-Twente: Acht interdisciplinaire studies op het snijvlak van aardkunde, ecologie en cultuurhistorie (ca. 13.000 BP – heden)

Dit promotieonderzoek naar de historische landschapsecologie van Noordoost-Twente had twee belangrijke drijfveren. Allereerst was er het diepgewortelde besef dat de essentie van elk landschap ligt in de gevarieerde, eeuwenoude en rijk gelaagde wisselwerking tussen aarde, mens en natuur. Integraal landschapsonderzoek vraagt om die reden om een voortdurende en steeds ook zorgvuldig afgewogen balans tussen deze drie dimensies. Dat is in het huidige landschapsonderzoek vaak onvoldoende het geval. Alle reden om een poging te wagen in deze richting.

In de tweede plaats was er de overtuiging dat de interdisciplinaire studie van historische ecosystemen en landschappen een belangrijke bijdrage kan leveren aan gebiedseigen oplossingen voor relevante hedendaagse problemen als verlies aan biodiversiteit en landschappelijke identiteit, klimaatverandering, waterveiligheid, energietransitie en verduurzaming van de landbouw. Veel van de huidige problemen worden bestreden met korte termijnoplossingen, gebaseerd op kennis over recente ontwikkelingen. Structurele lange termijnoplossingen dienen veel meer gefundeerd te worden op kennis over lange termijnprocessen in het landschap: een tweede adagium van mijn onderzoek.

Vanuit deze dubbele motivatie is een promotieonderzoek uitgevoerd dat tot doel had om een interdisciplinaire gebiedsgerichte aanpak te ontwikkelen die in theoretisch, methodologisch en empirisch opzicht een goede balans kent tussen de aardkundige, cultuurhistorische en ecologische dimensies van het landschap. Die benadering kent drie belangrijke pijlers. Eerste pijler is de nauwe verbinding van methoden en technieken uit de fysische geografie, landschapsarcheologie, historische geografie en landschapsecologie. Deze dient te leiden tot een meer integrale multidimensionale vorm van landschapsanalyse die in dit proefschrift historische landschapsecologie is genoemd.
Een belangrijke meerwaarde ten opzichte van gangbare onderzoeksmethoden is een betere verklaring van aardkundige, ecologische of cultuurhistorische ontwikkelingen. In diverse studies is veel te makkelijk naar algemene slecht onderbouwde stellingen en verklarende factoren gegrepen: ‘het werd kouder, natter, de pest, wilde grazers, de introductie van de landbouw’ etc. Mijn beeld is dat al deze factoren een rol speelden, maar het effect sterk verschilde per plek door regionale differentiatie. Door toepassing van het nieuwe landschapsmodel is vanuit drie gezichtspunten naar het landschap gekeken, waardoor vaak veel sterkere procesfactoren zijn onderscheiden. Bovenregionale ontwikkelingen zoals bevolkingsgroei, introductie van de landbouw, introductie van de plaggenlandbouw hadden regionale consequenties voor de landschapsvorming. In diverse gevallen waren lokale factoren van dominante invloed zoals de bouw van watermolens, de bouw van een kasteel, zandsteentransport.

Deze nieuwe historisch-landschapsecologische aanpak biedt een goede methode om zowel de huidige als historische ecosystemen te kunnen doorgronden. Het grote voordeel van deze aanpak ten opzichte van de traditionele landschapsecologie is dat er meer disciplines worden benut en over een veel langere periode wordt gewerkt. Vanuit deze bredere aanpak ontstaat een beeld over welke natuur in een bepaald gebied voorkwam, hoe deze natuur zich door een wisselwerking tussen aarde en mens heeft ontwikkeld en welke ecologische keerpunten in de tijd hebben plaatsgevonden. Dit heeft als belangrijke toegevoegde waarde dat veel scherper kan worden aangegeven of de huidige gebiedsdoelen haalbaar zijn en welke maatregelen het meest effectief zijn om de hedendaagse problemen over verlies van biodiversiteit of klimaat op te lossen.