Verbieden van organisaties: een onderzoek naar het verbieden van rechtspersonen en andere organisaties in het Nederlandse, Duitse en Franse recht in het licht van de verenigingsvrijheid

Het Nederlandse recht bevat reeds eeuwenlang de mogelijkheid om gevaarzettende organisaties te verbieden ter bescherming van de samenleving. Van oudsher gebruikte de overheid dit middel vooral tegen revolutionaire groeperingen die een bedreiging zouden vormen voor de gevestigde orde. Tegenwoordig gaat het vaak om criminele, terroristische of antidemocratische organisaties. De Nederlandse regeling kent tot dusver twee soorten verbodenverklaringen van organisaties. Ten eerste kan de rechter, op verzoek van het Openbaar Ministerie, een rechtspersoon of corporatie verbieden met een werkzaamheid of doel in strijd met de openbare orde. Ten tweede kunnen dergelijke organisaties uit kracht van de wet zelf – van rechtswege – verboden zijn, indien zij op EU/VN-sanctielijsten staan vermeld.
Het verbieden van organisaties zet de verenigingsvrijheid echter sterk onder druk. Deze in onze Grondwet en volkenrechtelijk bindende verdragen beschermde vrijheid is essentieel voor elke democratie. Hiermee kunnen (gelijkgestemde) burgers zich gezamenlijk en vereend organiseren, bijvoorbeeld in een politieke partij. Dit onderzoek beantwoordt de vraag of de Nederlandse verbodsregeling voldoet aan de grondwettelijke en internationaalrechtelijke eisen voor het beperken van de verenigingsvrijheid. Het onderzoek wijst uit dat dit lang niet altijd het geval is. Een belangrijke conclusie is dat niet alleen het criterium voor het verbieden van organisaties te weinig bepaald is, maar ook dat de formulering van de (strafrechtelijke) rechtsgevolgen van een verbodenverklaring de nodige scherpte mist. Dat ondermijnt het rechtsstatelijke uitgangspunt van rechtszekerheid. Met een rechtsvergelijkende analyse van het Duitse en Franse recht in dezen, biedt dit onderzoek aanbevelingen om de Nederlandse verbodsregeling op deze en andere belangrijke punten te verbeteren.